براساس روانشناسی یادگیری و آموزشی نظارت و ارزشیابی حلقه آخر فعالیتهای آموزشی و تکمیل کننده انجام آموزش محسوب می شود و عمدتاً با هدف اصلاح و بهبود فرایند آموزش صورت می گیرد. اساساً اطلاق مفهوم ((آموزش)) به یک فعالیت ، منوط به انجام ارزشیابی است. به این ترتیب نظارت و ارزشیابی آموزشی یکی از مهمترین وظایف هر آموزش دهنده است و جزء لاینفکی از اجزاءیک برنامه آموزشی تلقی می شود.

ابزار یا وسیله ای که برای سنجش پیشرفت تحصیلی در موقعیت های آموزشی و تدریس به کار می رود آزمون یا امتحان نام دارد.

دسته بندی انواع آزمون ها: 1-شفاهی

الف) گسترده پاسخ (انشایی)

2 -کتبی ب) محدود پاسخ

ج) گزیده پاسخ

آزمون های شفاهی:در این آزمون ابتدا پرسش کننده ، پرسش ها را به صورت شفاهی مطرح می کند و سپس پاسخ های فراگیران را یادداشت می کند. پرسش و پاسخ هر دو به صورت شفاهی مطرح می شوند.

آزمون های کتبی: تهیه این دسته آزمون ها که از متداول ترین آزمون های پیشرفت تحصیلی محسوب می شود با آنکه به نظر ساده می آید مستلزم دقت ، تجربه و رعایت نکات چندی است که در مورد آنها توضیح داده خواهد شد.

الف):آزمون های گسترده پاسخ: این آزمون برای ارزشیابی برخی ازانواع تغییرات رفتاری ارزش زیادی دارد. ارزشیابی شونده در پاسخ دادن به سئوال ها ، محدودیت چندانی ندارد و آزاد است تا هر طور مایل است پاسخ خود را بپروراند.

.مزیت:

مزیت این آزمون ها این است که آن ها برای اندازه گیری سطوح بالای طبقه بندی هدف های آموزشی ( کاربرد ، تجزیه و تحلیل ، ترکیب و ارزشیابی ) بسیار مفید تر از آزمون های کوتاه پاسخ و گزیده پاسخ هستند. ( پاسخ دهنده در بیان و ارائه پاسخ خود ، آزادی عمل بیشتری دارند.)

معایب:

1- در تصحیح برگه های آزمون انشایی ممکن است نظر شخص تصحیح کننده دخالت کند و از دقت و عینیت نمرات بکاهد.

2-ارزشیابی با استفاده از این آزمون ها به ویژه زمانی که تعداد آزمون شونده زیادباشد وقت گیر است.

3-این نوع آزمون ها نمونه کوچکی از مطالب تدریس و هدف های آموزشی را به دست می آورند و پوشش مناسبی بر تمامی مطالب و محتوای آموزشی ندارند.

مثال :

پایش ورشد کودکان وراه های انجام آنرا توضیح دهید .

آزمون های گسترده پاسخ را چگونه تهیه کنیم:

الف)سئوال را طوری تهیه نمایید که به طور مستقیم به هدف های آموزشی مورد اندازه گیری مربوط باشد.

ب) سئوال را طوری بنویسید که موضوع مهمی را در بر داشته باشد.

ج)سئوال را به گونه ای طرح نمایید که حتی الامکان سطوح بالاتر هدفهای شناختی را در بر داشته باشند .

د) سئوال آزمون را خیلی واضح و مشخص بنویسید .

ه) در تهیه سئوالات گسترده پاسخ از کاربرد کلمات چه کسی ، چه وقت ، کجا و جز اینها که به عنوان قیدهای محدودکننده هستند خودداری کنید.

و) از همه دانش آموزان بخواهید که به همه سئوال ها پاسخ دهند و از طرح سئوالات اضافه ای برای انتخاب دانش آموز از بین آنها باید اجتناب شود.

ز) زمان کافی به پاسخ دهندگان بدهید و برای هر سئوال وقت جداگانه ای پیشنهاد نمایید.

ح) با طرح سئوالاتی که به پاسخ های کوتاه تری نیاز دارند، تعداد سئوالات را افزایش دهید .

ط) یک راهنمای پاسخ یا جواب نمونه تهیه نمایید و نکات کلیدی و مهم پاسخ ها را در آن مشخص نمایید.

ی ) پاسخ های هر سئوال را یک به یک بررسی نمایید و پس از ارزشیابی یک سئوال از تمامی دانش آموزان ، پاسخ سئوال بعدی را بخوانید.

ک ) اشتباهات در پاسخ ها را مهم تلقی نمایید ودر پی علل و مشکلات یادگیرنده در پاسخ دهی باشید .ب –آزمون های محدود پاسخ:

آزمون های محدود پاسخ در واقع حد واسط بین آزمون های گسترده پاسخ و آزمون های گزیده پاسخ هستند و همانطور که از عنوان آن برمی آید پاسخی بسیار کوتاه و مختصر ، در حد یک جمله دارد . به عبارت دیگر ، می توان یک سئوال گسترده پاسخ را به چند سئوال محدود پاسخ تجزیه کرد. اما باید در نظر داشت که هریک از این آزمون ها برای منظور و مقاصد ویژه ای به کار می روند .آزمون های محدود پاسخ معمولاً برای ارزشیابی و دستیابی به اهداف پایین تر سطح شناختی مناسب ترند و ارزشیابی توانایی های بالاتر شناختی به وسیله این گونه سئوال ها دشوار است .

آزمون های محدود پاسخ بصورت یک جمله استفهامی هستند و آزمون شونده باید پاسخ کوتاهی به آن بدهد .

مثال :

بافت را تعریف کنید ؟

این نوع سئوال را می توان بصورت سئوالات کامل کردنی نیز مطرح نمود .

مثال 1 :

افرادی که به خدمات موجود در یک برنامه نیاز دارند و می بایست آنها را دریافت کنند ... نامیده می شوند .

مثال 2:

در مقابل هر یک از اندام های زیر ، دستگاه مربوط به آن را بنوسید .

1- مغز .................. 2- طحال ................ 3- مری ..................... 4- زبان ........................

سئوال های آزمون های محدود پاسخ را چگونه طراحی کنیم ؟

سئوال :

الف –سعی کنید هر یک از سئوالات ، مطلب مهمی را اندازه گیری کند .

ب –سئوالات بطور واضح و مشخص ، مطلب خاصی را در نظر داشته باشد .

ج –برای سئوال هایی که پاسخ عددی دارند واحد مقیاس و میزان وقت را که در مقدار محاسبات باید رعایت شود را مشخص نمایید.

د- در سئوالات کامل کردنی تنها عبارات ویا کلمات مهم را حذف کنید .

ه –چنانچه از انواع مختلف سئوال های محدود پاسخ می خواهید استفاده کنید آن ها را به ترتیب در کنار یکدیگر قرار دهید.

و-تعداد زیادی جای خالی در سئوال های کامل کردنی منظور نکنید.

ج)آزمون های گزیده پاسخ(عینی)

در سئوا ل های گزیده پاسخ ، ارزشیابی شونده باید جواب سئوال را از بین گزینه هایی که در اختیار او گذاشته شده انتخاب نماید . این نوع آزمون ها به علت اینکه در تصحیح پاسخ ها ، نظر شخصی تصحیح کننده دخالتی ندارد و این کار به صورت عینی (غیر ذهنی) انجام می شود به آزمون های عینی شناخته می شوند.سئوال های عینی به ویژه چند گزینه ای را می توان برای ارزشیابی بسیاری از اهداف آموزشی به کار بردو به شرط رعایت اصول و قواعد تهیه آن ، نتایج قابل اعتمادتری را انتظار داشت.( سئوالهایی که بیش از دو گزینه در اختیار فراگیران می گذارند سئوالهای چند گزینه ای نامیده می شوند)

یک سئوال گزیده پاسخ ، از یک پرسش و تعداد معدودی گزینه تشکیل می شود . بر حسب اینکه گزینه ها چه تعدادی باشند ، شکل های متفاوتی از قبیل : صحیح/غلط (دو گزینه ای) یا چهار گزینه ای به خود گیرد.

هر سئوال چند گزینه ای از قسمت هایی به شرح زیر تشکیل شده است :

1. قسمت اصلی سئوال که متن سئوال (تنه) را شامل می شود.(تنه یا متن اصلی سئوال می تواند به صورت جمله سئوالی یا جمله ناقص نوشته شود).

2.گزینه ها به دوصورت نوشته می شوند :

الف : گزینه درست یا بهترین پاسخ

ب :گزینه های گمراه کننده یا انحرافی

(پاسخ ها که یکی از آن ها پاسخ درست سئوال است . سایر پاسخ ها نقش تشخیصی برای پاسخ دهندگانی را دارند که پاسخ درست را نمی دانند واصطلاحا"((گزینه های انحرافی)) نامیده می شوند. گزینه های انحرافی نباید کاملا"غلط باشند .، بلکه باید به شکلی در بر دارنده پاسخی مرتبط با موضوع مورد سئوال باشد. این گزینه های انحرافی اهمیت زیادی در پی بردن به آموخته های نامطلوب یاد گیرندگان دارند ).

شاخص های آزمون ها :

خصوصیت تمام اندازه گیری ها این است که خطا در آنها وجود دارد . برای اینکه مقدار خطای آزمون ها کم شود چند ویژگی زیر را باید دارا باشند :

ü پایایی : یک آزمون هنگامی از پایایی و ثبات برخودار است که اگر آنرا در دو موقعیت جداگانه به یک دانشجو بدهیم ، نتایج مشابهی به دست آید .

ü روائی (اعتبار ) : آزمونی اعتبار دارد که هدف آموزش را بسنجد . چیزی را که می خواهیم بسنجیم را بسنجد . مثلاً وقتی قرار است سواد دانشجو را بسنجیم ابتکار او را نسنجد .

ü عینی باشد : آزمونی از عینیت برخودار است که اگر دو مصحح آنرا تصحیح نمایند ، یک نتیجه بدست آید.

ü عملی باشد : آزمونی که برگزار می شود باید در مدت زمان مناسبی اجرا شده و نمره گذاری آن نیز به آسانی صورت گیرد و تفسیر نتایج آن هیچ ابهامی نداشته باشد.

ü برای دانشجو قابل پیش بینی باشد : هدف آموزش وارزیابی باید یکسان باشد .چنانچه اهداف آموزش در ابتدای دوره به درستی تعیین شده ودانشجویان از آن مطلع باشند ، در این صورت دانشجویان می توانند سئوالات امتحانی را پیش بینی کنند . اگر بعد از اجرای آزمون دانشجویان بگویند ( ما انتظار چنین سئوالاتی را نداشتیم ) شیوه ارزشیابی سئوال برانگیز است .

ü عادلانه باشد : منصفانه باشد و فراگیر را گمراه نکند .

سئوالات عینی (چند گزینه ای) را چگونه طرح کنیم؟

سئوالات باید طوری نوشته شود که تنها به وسیله کسانی که هدف مورد اندازه گیری (پاسخ درست) سئوال را می دانند به درستی پاسخ داده شود ، وکسانی که تسلط کامل بر مطلب ندارند ، نتوانند پاسخ درست آن راانتخاب نمایند . با رعایت موارد زیر می توانید به تهیه سئوالات عینی اقدام نمایید.

قواعد طراحی سئوالات چند گزینه ای

1- هرسئوال باید یک موضوع مهم یا یک هدف آموزشی را اندازه بگیرد.

2- بیشتر از یک مسئله یا یک مطلب در هر سئوال نگنجانید.

3- سئوالات را کاملاً روشن و واضح بنویسید و از عبارت وکلمات قابل فهم آزمون شوندگان استفاده کنید. برای فهمیدن سئوال نیازی به خواندن گزینه ها نباشد.

مثال :

نامناسب : سئوالات چند گزینه ای می توانند ...

مناسب : سئوال های چند گزینه ای برای اندازه گیری چه هدف های مناسب می باشند ؟

4- از تکرار مطالب در گزینه خودداری کنید .

مثال :

نامناسب : (( همه دانش آموزان 13 تا 15 ساله ای که در مدارس ثبت نام می کنند)) ...

الف – در واقع یک نمونه تشکیل می دهند . ب- در واقع یک جامعه محدود تشکیل می دهند .

ج – در واقع یک جامعه نامحدود تشکیل می دهند . د- در واقع یک واحد نمونه برداری تشکیل می دهند .

مناسب : (( همه دانش آموزان 13 تا 15 ساله ای که در مدارس ثبت نام می کنند)) ... در واقع یک ....را تشکیل می دهند .

الف – نمونه ب – جامعه محدود ج – جامعه نامحدود د- واحد نمونه برداری

5- مطالب مورد سئوال ( اصلی ) را به طور کامل در تنه سئوال بنویسید.

مثال :

نامناسب :

جدول مشخصات آزمون :

الف – نشان می دهد که چگونه می توان از آزمون برای بهبود امر آموزش و یادگیری استفاده کرد .

ب- نمونه بهتری از محتوای درس و هدفهای آموزشی را مشخص می کند .

ج- روش مورد استفاده از تصحیح پاسخ های آزمون را مشخص می کند .

د- عینیت آزمون را افزایش می دهد .

مناسب :

مهمترین فایده کاربرد جدول مشخصات درتهیه آزمون های پیشرفت تحصیلی آن است که:

الف-آموزش و یادگیری را بهبود می بخشد.

ب-نمونه بهتری از محتوای روش و هدف های آموزشی به دست می دهد.

ج-روش مورد استفاده در تصحیح پاسخ های آزمون را مشخص می کند.

د- عینیت آزمون را افزایش می دهد .

6- تنه سئوال حتی الامکان باید کوتاه نوشته شود و از آوردن اطلاعات اضافی اجتناب شود .

مثال :

نامناسب : سئوال چند گزینه ای یکی از انواع سئوال هاست چگونه می توان این گونه سئوال ها را برای اندازه گیری توانایی تحلیل یک متن بکار برد .

مناسب : چگونه می توان سئوال های چند گزینه ای را برای اندازه گیری توانایی تحلیل متن بکار برد ؟

7- همه گزینه های یک سئوال باید متجانس و به موضوع واحدی مربوط باشد .

مثال :

نامناسب : کدام یک از مطالب زیر درست است ؟

الف – سئوالات گسترده پاسخ ، بهترین نوع سئوال برای ارزشیابی هدفهای طبقات ترکیب و ارزشیابی هستند .

ب- جدول مشخصات برای آزمون های گسترده پاسخ مفید نیست .

ج- سئوالات عینی را تنها در کلاسهای دانشگاه می توان به اجرا در آورد .

د- هدف های رفتاری از دیرباز مورد استفاده مربیان قرار داشته اند .

مناسب : در رابطه با استفاده از سئوالات گسترده پاسخ وارزشیابی هدف های مختلف آموزشی باید گفت که :

الف – سئوالات انشایی بهترین نوع سوال برای ارزشیابی هدف های طبقات ترکیب و ارزشیابی هستند .

ب- سئوالات انشایی برای ارزشیابی هدف های هیچ یک از طبقات حیطه شناختی مفید نیستند .

ج- بین سئوالات انشایی و عینی از نظر ارزشیابی هدف های گوناگون ، چندان تفاوتی وجود ندارد .

د- بهتر است از سئوالات انشایی به ندرت استفاده شود .

8- تنه سئوال از نظر دستوری نباید طوری نوشته شود که دانشجو را به پاسخ صحیح راهنمایی کند . مثلاً

( اگر تنه سئوال طوری نوشته شود که پاسخ الزاماً جمع باشد و در میان پاسخ های پیشنهادی نیز تنها یک پاسخ جمع و سه پاسخ مفرد باشد ، بدیهی است که تنه سئوال پاسخ را نشان خواهد داد.

مثال :

نامناسب : همسایه های شرقی ایران کدام کشورهاست ؟

الف – جمهوری آذربایجان ب – عراق ج – افغانستان و پاکستان د – ترکیه

مناسب : همسایه های شرقی ایران کدام کشورهاست ؟

الف – آذربایجان و قزاقستان ب – عراق و ترکیه ج – افغانستان و پاکستان د – کویت وبحرین

9- سئوال را طوری بنویسید که پاسخ درست یا قطعاً درست ترین پاسخ باشد.

مثال :

نامناسب : تاثیر انجام واکسیناسیون در بدن چیست ؟

الف –تحریک سیستم ایمنی ب-ساخت پادتن

ج –جلوگیری از ابتلای فرد به عفونت د- بروز نشانه های ضعیف یک بیماری

مناسب : هدف از انجام واکسناسیون چیست ؟

الف –تحریک سیستم ایمنی ب-ساخت پادتن

ج –جلوگیری از ابتلای فرد به برخی عفونت ها د- بروز نشانه های ضعیف یک بیماری

10- برای اندازه گیری فرایندهای پیچیده ذهنی از موقعیت های و مطالب تازه و بدیع تازه استفاده کنید .

مثال :

سئوال حفظی :

کدامیک از موارد زیر ، وقتی در بدن مصرف شود ، بیشترین مقدار کا لری را تولید می کند ؟

الف – یک گرم چربی ب- یک گرم شکر

ج- یک گرم نشاسته د- یک گرم پروتئین

سئوال کاربردی:

کدام یک از مواد زیر اگر از غذاهای روزانه حذف شود ، بیشترین مقدار کاهش کالری را سبب می شود ؟

الف – یک قاشق سر صاف کره ب- یک قاشق سرصاف شکر

ج- یک قاشق سر صاف برنج د- یک قاشق سر صاف ماست

11- گزینه های انحرافی را طوری بنویسید که توجه آزمون شوندگان بی اطلاع از موضوع سئوال را بخود جلب کند.

مثال :

نامناسب : کتاب (( بوف کور )) را چه کسی نوشته است ؟

الف – سعدی ب – صادق هدایت

ج – حافظ د – صادق چوبک

گزینه های الف و ج آن قدر نامربوط است که بعید به نظر می رسد کسی آنها را برگزیند.

12- گزینه های هر سئوال را طوری بنویسید که از نظر دستوری وجمله بندی به نحو درست مکمل متن سئوال باشد .

13- از بکار بردن اشاره های دستوری نامربوط وغیره خودداری کنید .

14- در سئوالات منفی ، کلمات منفی را برجسته جلوه دهید . ( پیشنهاد می شود تنه سئوالات به صورت مثبت نوشته شود .)

15- در نوشتن سئوالاتی که در آنها متن سئوال منفی و گزینه های هم منفی هستند یعنی منفی مضاعف احتراز کنید.

16- تا حد امکان از کاربرد عبارت های مانند ( همه آنچه در بالا گفته شد ، تمام موارد فوق ) وغیره خودداری کنید.

مثال :

نامناسب : کدام یک از هورمون های زیر از هیپوفیز ترشح می شود ؟

الف – رشد ب- کروتیکوتروپ ج – LH د – همه موارد